Igor Megger
23 grudnia 2020 roku obchodziliśmy 100 rocznicę utworzenia województwa tarnopolskiego. Po odzyskaniu przez nasz kraj niepodległości władze stanęły przed problemem złączenia trzech podziałów administracyjnych w jeden. Kolejnym problemem było to, że nie w każdym zaborze istniał podział na województwa.
Tworzenie nowych województw przebiegało w czterech etapach zależnych od tego, z jakiego zaboru dane ziemie pochodziły. Tarnopol wraz ze Stanisławowem, Krakowem i Lwowem zakwalifikowano jako tzw. województwa południowe. Etap ten był trzeci w kolejności i obejmował ziemie zaboru austriackiego.
Ustawą z 3 grudnia 1920 roku zjednoczono ustrój byłej Galicji z byłą Kongresówką. Ustawa weszła w życie 23 grudnia 1920 roku, tworząc województwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie. Stan ten, który zwano tymczasowym, potwierdziła ustawa z 17 maja 1921 roku.
Siedzibą władz nowo powstałego województwa został Tarnopol, jako największe miasto województwa. Obszar nowego województwa liczył 16 500 km2. W skali kraju był on trzecim najmniejszym województwem (po autonomicznym Śląsku i wydzielonej Warszawie), a najmniejszym, jeśli chodzi o województwa sensu stricto, choć uczciwie trzeba dodać, że kilka województw nieznacznie je tylko wyprzedzało obszarem[1].
Podział na powiaty, ich stolice i ich granice były takie same, jak w Galicji, z tym że w Galicji nie było szczebla wojewódzkiego, a tylko powiaty. Spowodowało to, że nie trzeba było wytyczać nowych granic powiatów. Granice między województwami były natomiast kierowane tym, by nowe województwo miało nie za mały teren i zbliżony do innych obszar[2], dlatego też, pomimo iż niektóre powiaty miały znacznie bliżej do Lwowa czy wręcz z nim graniczyły (Przemyślany i Kamionka), trafiły do województwa tarnopolskiego. Nowe województwo graniczyło z trzema innymi (lwowskie, stanisławowskie i wołyńskie), poprzez rzekę Zbrucz z ZSRR, a poprzez Dniestr z Rumunią.
Województwo dzieliło się na 17 powiatów. Najmniejszą powierzchnię miał powiat czortkowski – 734 km2, największą powiat tarnopolski – 1.231 km2. Miał on także najwięcej mieszkańców – 142 tysiące, najmniej liczny był powiat zbaraski – 65,6 tysiąca mieszkańców[3]. Województwo liczyło 36 gmin miejskich i 169 wiejskich[4], w 1939 roku liczyło 36 miejscowości z prawami miejskimi[5]. Liczba ta nie była przez cały czas od początku stała, w 1934 roku trzem miejscowościom prawa miejskie nadano, a dwóm odebrano[6]. W 1931 roku tylko sześć miast województwa przekraczało 10 tysięcy mieszkańców[7]. Prócz Chorostkowa, który był większy od Husiatyna, nie było przypadku, by miasto powiatowe było mniejsze od innego w powiecie.
W przeciwieństwie do innych województw, w tarnopolskim nie było prawie żadnych zmian terytorialnych, czy to z granicami województwa, czy z powiatami. Jedyna zmiana nastąpiła w 1925 roku, kiedy siedzibę powiatu husiatyńskiego przeniesiono do Kopyczyniec wraz ze zmianą nazwy powiatu. Było to spowodowane dużymi zniszczeniami Husiatyna w czasie I wojny światowej.
Wojewodami tarnopolskimi byli kolejno:
Karol Olpiński, 23 kwietnia 1921 – 23 stycznia 1923 (1876-1944, lwowianin).
Lucjan Zawistowski, 24 lutego 1923 – 16 lutego 1927 (1876-1947, krakowianin).
Mikołaj Kwaśniewski, 16 lutego 1927 – 28 listopada 1928, p.o. do 28 grudnia 1927, (1871 -1941- ur. w guberni kijowskiej, zginął w Auschwitz).
Kazimierz Moszyński, 28 listopada 1928 – 10 października 1933 (1881 – 1966, urodzony w obwodzie Żytomierz, od 1933 roku honorowy obywatel Tarnopola).
Artur Maruszewski, 21 października 1933 – 15 stycznia 1935, p.o. do 6 marca 1934, (1886 – 1945, warszawianin).
Kazimierz Gintowt-Dziewiałtowski, 19 stycznia 1935 – 15 lipca 1936, p.o., (1892 – 1936, urodzony w Irkucku).
Alfred Biłyk, 15 lipca 1936 – 16 kwietnia 1937 (1889 – 1939, lwowianin, popełnił samobójstwo po przekroczeniu granicy z Węgrami).
Tomasz Malicki, 16 kwietnia 1937 – 17 września 1939 (1885 – 1951, urodzony w pow. Rzeszów).
Urząd Wojewódzki znajdował się w Tarnopolu przy ulicy 29 Listopada 4. We wrześniu 1922 roku Sejm uchwalił ustawę dającą województwom tarnopolskiemu, lwowskiemu i stanisławowskiemu pewną autonomię. Miano powołać dwuizbowy sejmik z dwoma narodowościowymi kuriami. Kurie poza sprawami wewnętrznymi województwa (prócz reformy rolnej i szkolnictwa wyższego) miały mieć także wpływ na wybieranie zastępców wojewody, a wydział wojewódzki miał dzielić się na dwie części narodowe. Przy zatrudnieniu urzędników miano zwracać uwagę na ich narodowość, by zgadzała się z potrzebami mieszkańców. Dziennik urzędowy miał być prowadzony w dwóch językach. Zakazano także kolonizacji ziemskiej na terenie województwa. Ustawa ta nigdy nie weszła w życie.
Herbem województwa tarnopolskiego była Tarcza dwudzielna – w polu prawym białym złote słońce; w polu lewym czerwonym gryf biały w koronie złotej, zwrócony w lewo, ze skrzydłami i łapami przednimi wspiętymi do góry. Gryf był w I RP herbem województwa bełskiego, a słońce podolskiego. Ziemie, na które się województwo tarnopolskie składało, należały w czasach I RP głównie do województwa ruskiego, ziemia halicka (m.in. Brody, Złoczów, Brzeżany, Tarnopol, Trembowla, Buczacz, Czortków) częściowo woj. wołyńskiego (późniejszy pow. Zbaraż) oraz podolskiego (pow. Borszczów), z woj. bełskiego była tylko ziemia buska (część powiatu Kamionka). Słońce na herb Podola nadał nowo powstałemu województwu podolskiemu w 1434 roku król Władysław III Warneńczyk. Słońce do dnia dzisiejszego jest herbem Podola (obecnie w herbie obwodu chmielnickiego).
Ludność województwa w roku 1921 liczyła– 1.428.520, a w 1931 – 1.600.400 mieszkańców. W roku 1921 Ukraińcy (Rusini) stanowili 50% mieszkańców województwa, Polacy 45%, Żydzi 5%. 59% mieszkańców deklarowało wyznanie unickie, 31% rzymskokatolickie, 9% mojżeszowe, inne (głównie protestantyzm) 1%. W 1931 roku stan tez zmienił się na korzyść Polaków: 49% do 45% Ukraińców oraz spadł odsetek wiernych unickich na 55%, co zmieniło procent wiernych rzymskokatolickich na 35%. Najwięcej Polaków (według deklarowanego języka) liczył powiat skałacki – 67%, najmniej – 36% było ich w powiatach radziechowskim i brodzkim. Polacy stanowili większość w 9 na 17 powiatów. W pozostałych większością byli Ukraińcy. Żydzi jako narodowość stanowili w zależności od powiatu 3-8% (najwięcej w Brodach), czwartą narodowością byli Niemcy, ale nigdzie nie stanowili oni 1%[8]. Rzymscy katolicy stanowili większość tylko w powiatach skałackim (51%) i tarnopolskim (44%). W pozostałych przeważali unici. Wyznanie mojżeszowe deklarowało od 5% do 12%, a protestantyzm tylko w radziechowskim przekroczył 1% – miał on tam 1.200 wiernych, tj. 1,8% powiatu. Podsumowując – w województwie Polacy stanowili większość (choć tylko o kilka procent), czego nie było w województwach stanisławowskim, wołyńskim i poleskim.
Wierni rzymskokatoliccy podlegali w całości archidiecezji lwowskiej, wierni uniccy diecezjom lwowskiej i stanisławowskiej (granica szła w poziomie przez środek województwa), a prawosławni diecezji warszawsko-chełmskiej.
Analfabetyzm na terenie województwa wynosił w 1921 – 39% (w kraju łącznie 33%), a w 1931 – 29% (23%); pomimo iż był wyższy niż średnia krajowa, był najniższy ze wszystkich pięciu województw graniczących z ZSRR oraz od stanisławowskiego.
Ziemiaństwo stanowiło znaczny odsetek ludności województwa. W 1930 rou na jego terenie było równo 1.000 majątków ziemiańskich. Najwięcej – 73 w powiecie Borszczów, najmniej – po 40 w powiatach Brody i Kamionka[9].
Zbrojnie województwo tarnopolskie wraz ze stanisławowskim oraz wschodnią częścią woj. lwowskiego podlegało VI Okręgowi Korpusu we Lwowie[10]. Z wielkich jednostek wojska Tarnopol był siedzibą 12 Dywizji Piechoty, Brody – Kresowej Brygady Kawalerii, a Czortków Brygady KOP „Podole”[11]. W województwie były cztery miasta, w których mieściły się Sąd Okręgowy i Sąd Grodzki[12].
Na terenie województwa znajdowały się przejścia graniczne. Z Rumunią dwa z urzędami celnymi, tj. Kozaczówka (pow. Borszczów) – Prigorodroc oraz Zaleszczyki – Crișciatec (także kolejowe) oraz dwa bez urzędów: Uście Biskupie (pow. Borszczów) – Sămușeni oraz Gródek (pow. Zaleszczyki) – Vasilău și Culeuți. Z ZSRR w Husiatynie, Podwołoczyskach – Wołoczyskach (także przejście kolejowe) oraz Skale Podolskiej (pow. Borszczów)[13].
Od 1921 roku na mocy konstytucji marcowej województwo było podzielone na dwa okręgi wyborcze – zachodni nr 55 Złoczów, z 9 mandatami, i wschodni nr 54 Tarnopol z 10 mandatami poselskimi[14]. Liczba senatorów stanowiła ¼ liczby posłów. Po konstytucji kwietniowej 1935 roku w województwie znajdowało się pięć okręgów wyborczych[15], na każdy okręg przypadały po dwa mandaty poselskie. Wybory do Sejmu były bezpośrednie. Natomiast w wyborach do Senatu, który liczył 96 senatorów – 32 mianował prezydent, a 64 osoby wybierano na kolegiach wojewódzkich. Na województwo tarnopolskie przypadało dwóch senatorów.
Na terenie województwa znajdowało się (dane z 1938 roku) łącznie 12 pośrednictw pocztowych, 152 agencje oraz 43 urzędy pocztowe[16]. Daje to łącznie na województwo 208 punktów pocztowych z 837 wtedy istniejących łącznie w trzech województwach południowo- wschodnich. Najwięcej punktów było w powiecie tarnopolskim i borszczowskim – 18, najmniej w zbaraskim – 7. Podlegały one wszystkie Lwowskiej Dyrekcji Poczt i Telegrafów. Na terenie naszego województwa były dwa okręgi pocztowe: jeden mniejszy północno-zachodni z sześcioma powiatami i drugi większy z siedzibą w Tarnopolu (11 powiatów)[17],[18].
W województwie na 100 km2 przypadało 5,6% km linii kolejowej (dane z 1939 roku), łącznie w kraju przypadało wtedy 5,2 km, w Niemczech 11 km, we Francji 7,7 km, we Włoszech 3,9 km[19]. Główna linia to jednotorowa odnoga z dwutorowej linii Lwów – Mohylany, która biegła przez województwo wołyńskie. Ta właśnie odnoga rozgałęziała się w Tarnopolu, gdzie a) szła na Podwołoczyska, b) Berezowicę, Kopyczyńce, Czortków, a w Czortkowie na Zaleszczyki i Okopy. Łączyła się ona w kilku miejscach z drugą odnogą, która szła ze Lwowa przez Halicz do Kołomyi[20]. Jeśli chodzi o motoryzację, to jedyna droga I kategorii na Kresach Południowo-Wschodnich biegła pomiędzy województwem tarnopolskim a stanisławowskim ze Lwowa do rumuńskiej granicy. Brak na Kresach dróg II kategorii. Tablice rejestracyjne pojazdów w województwie rozpoczynały się na litery TR.
Lotnictwem w województwie zajmowała się Liga Obrony Przeciwpowietrznej i Przeciwgazowej (LOPP). Biuro Okręgu (o granicach województwa) było w Tarnopolu przy ul. Mickiewicza 39, tam też mieścił się otwarty w 1935 roku ośrodek propagandowy LOPP. W 1938 roku okręg liczył 53 tysiące członków oraz posiadał trzy lotniska: w Brodach, Brzeżanach i Tarnopolu.
Na terenie województwa urodziło się dwóch laureatów nagrody Nobla: Szmuel Josef Agnon urodzony w 1888 roku w Buczaczu (1966 – literacka), oraz Roald Hoffman urodzony w 1937 roku w Złoczowie (1981 – chemia).
Wspomniałem już rzekę Dniestr i jej dopływ Zbrucz – na której rzebiegała granica z ZSRR. Rzeka Dniestr była najważniejszą rzeką województwa, jej dopływy przecinały województwo. Patrząc od wschodu były to kolejno: Zbrucz, Niłczawa, Seret, Dupa, Dżuryn, Krynica, Strypa, Baryszka, Koropiec, Złota Lipa i Horożanka[23].
Pod koniec lat 30. planowano ograniczyć liczbę województw (z 16) poprzez likwidację niektórych, m.in. tarnopolskiego – do tego nie doszło z powodu wybuchu wojny, choć nie wiadomo czy projekt ten by wszedł w życie.
W czasach ZSRR Tarnopol stał się siedzibą obwodu tarnopolskiego. Jego granice w dużej mierze pokrywały się z granicami polskiego województwa prócz jego północnej granicy – odłączono powiaty Przemyślany, Brody, Kamionka, Radziechów i Złoczów, które trafiły do obwodu lwowskiego, a przyłączono Krzemieniec. Na terenie obwodu powstało 17 rejonów (powiatów). Stan ten utrzymał się do roku 2020, kiedy to zmniejszono liczbę rejonów – z 17 powstały 3: tarnopolski, krzemieniecki i czortkowski, granice obwodu jak i nazwa pozostały bez zmian[24].
[1] Do 20.000 km2 liczyły stanisławowskie, krakowskie, pomorskie i łódzkie
[2] Stanisławowskie miało 16.800 km2, krakowskie 17.300 km2, lwowskie było większe znacznie- 28.400 km2
[3] Stan na rok 1931
[4] Gmina miejska – to gmina będąca miastem, wiejska – bez miejscowości z prawami miejskimi. Przed 1933 nie było to normą. W 1933 ustawą, wszystkim gminom wiejskim z miejscowością z prawami miejskimi zmieniono statut na gminę miejską (brak jednak było takiego przypadku w woj. tarnopolskim, gdyż nie było tu takich gmin wiejskich)
[5] Do 1933 funkcjonował w byłej Galicji zawiły podział na miasta i miasteczka. Wywodził się on z podziału od przywilejów austriackich z końca XIX wieku. W 1933 ustawą zlikwidowano miasteczka- miejscowościom liczącym powyżej 3.000 osób nadano prawa miejskie, a poniżej 3.000 odebrano, przekształcając je we wsie. Od tej reguły były wyjątki – w przypadku woj. tarnopolskiego był tylko jeden – to Husiatyn, który liczył mniej niż 3.000 mieszkańców i praw mu nie odebrano
[6] Prawa miejskie/miasteczkowe odebrano Jagielnicy (pow. Czortków) i Jazłowcowi (pow. Buczacz), miejskie nadano natomiast Tłustemu (pow. Zaleszczyki), Chorostkowi (pow. Husiatyn/Kopyczyńce) oraz Mielnicy Podolskiej (pow. Borszczów)
[7] Liczbę 10.000 mieszkańców przekraczały miasta: Tarnopol – 33.900, Czortków – 19.000, Brody – 16.400, Złoczów – 13.000, Brzeżany – 11.600 oraz Buczacz – 11.100
[8] Najwięcej ich liczył powiat radziechowski – 0,8% – ok. 600 osób
[9] http://ziemianie.pamiec.pl/pl/majatki/ta.html
[10] Okręg korpusu w czasach II RP był najwyższą jednostką strukturalną wojska w czasie pokoju. W II RP było ich 10 plus Dowództwo Obrony Wybrzeża
[11] „Dzieje Polski. Atlas ilustrowany”, praca zbiorowa, Warszawa 2007, s. 348
[12] Marek Ściślak, „Czortków w latach 1522-1946”, Wrocław 1993, s. 248
[13] W pozycji „remembrance and justice” 1 (33) 2019, w artykule „Płonąca granica”. Działalność szpiegowska w kontekście nielegalnych migracji na wschodniej granicy II Rzeczypospolitej (na przykładzie województwa tarnopolskiego). Autor Serhii Humennyi z uniwersytetu w Kijowie, wymienia jeszcze inne przejścia z ZSRR, ale raczej były to miejsca przemytu, a nie przejścia oficjalne. Są to: Niwra, Bereżanka, Zbryż i Okopy (pow. Borszczów), Kociubińczyki, Szydłowce (pow. Kopyczyńce), Białozórka (pow. Skałat)
[14] Okręg zachodni zawierał też skrajne powiaty woj. lwowskiego (Bóbrka) i stanisławowskiego (Żydaczów, Bursztyn).
[15] 61 – Tarnopol, 62 – Złoczów, 63 – Brzeżany, 64 – Buczacz, 65 – Czortków
[16] Urzędy pocztowe dzieliły się na pięć klas. W województwie było 13 urzędów klasy V (najniższa ranga), 12 klasy IV, 16 klasy III (miasta powiatowe oprócz Tarnopola) i dwa klasy II (obydwa w Tarnopolu)
[17] Podolecki Feliks, „Lwowska Dyrekcja Poczt i Telegrafów, placówki pocztowe czynne w latach 1918-1939”, Namysłów 2013
[18] Mapa Wyborcza Rzeczypospolitej Polskiej”, archiwum Akt Nowych, Warszawa
[19] „Mały rocznik statystyczny 1939”
[20] Mapa „Sieć PKP przy końcu 1938 r.”, źródło: archiwum prywatne, dostępna w internecie
[21] „Lot i OPLG Polski”, 1935 nr 5, s. 10
[22] „XV-lecie LOPP”, praca zbiorowa, Warszawa 1938, s. 236-238
[23] Stopa Jerzy, Słownik Geograficzny woj. tarnopolskiego, Warszawa 2013
[24] Dane liczbowe, jeśli nie podano inaczej, pochodzą ze spisów z 1921 i 1931 roku, dane bez przypisów są dostępne powszechnie m.in. na Wikipedii czy encyklopediach, dlatego uznałem, że niema potrzeby pod każdą powszechnie dostępną informacją robić przypisu