Igor Megger
Tło historyczne: Czortków: do 1939 roku miasto powiatowe woj. Tarnopolskiego, drugie pod względem ludności (ok 25-30 tysięcy mieszkańców w 1939 roku). Oddziały niemieckie wkroczyły do Czortkowa na początku lipca 1941 roku. Przez pierwszy miesiąc władze w mieście ?de facto? pełnili Ukraińcy- którzy dokonywali aresztowań, a nawet wykonywali wyroki śmierci na polskich patriotach. 1 sierpnia 1941 roku Niemcy ogłosili utworzenie dystryktu ?Galizen? oraz włączenie tych ziem do Generalnego Gubernatorstwa. Czortków został miastem garnizonowym, którym stacjonowała także żandarmeria tzw. Orpo (Od Ordnugpolizei- Policja Porządkowa) (ul. Boczna 6), utworzono w nim urząd terenowy Sipo (Sipo – właściwie Sicherheitspolizei – połączone siły Gestapo i Kripo), oraz SD (SD ? Sicherheitsdienst – wywiad i kontrwywiad SS) i dyrekcje policji kryminalnej tzw. Kripo (narożnik ulic Sadowskiego i Zielonej). Do 1943 w Czortkowie mieściła się także ekspozytura komendy wojskowej. Prócz tego znajdowała się tam także przez jakiś czas siedziba żandarmerii ukraińskiej i szkoła policyjna (wrzesień 41 – sierpień 42).
Dla Żydów, którzy w 1931 roku stanowili ok 25-30 % procent mieszkańców Czortkowa, utworzono w lipcu 1942 roku, w rejonie miejskiego bazaru, getto – w ciągu roku przez nie przewinęło się około 13 tysięcy ludzi. Getto zostało zlikwidowane w nocy z 15 na 16 czerwca 1943 roku, gdzie zamordowano 1.211 Żydów. Komendantem tego getta był Paul Thomanek (Paul Thomanek- Urodzony w 1909 roku , Niemiec sudecki, noszący zawsze czarne rękawiczki , zawsze ironicznie uśmiechnięty i ?szarmancki?). W 1960 roku skazany na dożywocie. oraz Richard Paal (Richard Paal (Pal) był sądzony po wojnie w latach 70. – skazany na 25 lat, zmarł w trakcie odsiadywania wyroku). Do końca lipca 1943 roku zlikwidowano wszystkich czortowskich Żydów (we wrześniu 1942 ich liczba w powiecie wynosiła ok. 30 tysięcy osób), a miasto ogłoszono ?Juden-Frei?- wolne od Żydów. Polacy byli masowo wysyłani na roboty do Niemiec (do sierpnia 1942 wywieziono ponad 2.000 Polaków). Nieopodal hotelu ?Bristol? utworzono obóz pracy dla Polaków i Żydów. Do marca 1943 ludność powiatu zmniejszyła się o około 38 tysięcy ludzi głównie o Polaków i Żydów.
AK w Czortkowie: Wobec tych działań Niemców (którzy w powiecie stanowili w 1942 roku niecałe 2 tysiące), zawiązano komórkę ZWZ-AK. Próby takie były już podejmowane za okupacji sowieckiej, jednak faktyczne dzieje obszaru lwowskiego rozpoczynają się 20.09.1941 roku kiedy komendantem został gen. Kazimierz Sawicki ps. ?Prut?. Obszar ?Lwów? składał się z czterech okręgów: Lwów, Tarnopol, Stanisławów oraz Wołyń. Okręg ?Tarnopol? kierowany przez płk. Franciszka Studzińskiego dzielił się na cztery inspektoraty Tarnopol, Czortków, Złoczów i Brzeżany. Inspektoraty były pośrednimi szczeblami dowodzenia kilkoma obwodami, które pokrywały się terytorialnie z powiatami. Najmniejszą jednostkę operacyjną miał stanowić pluton składający się z 3 drużyn, każda posiadająca 3 sekcje po 5 żołnierzy. Okręg Tarnopol był powszechnie uważany za najlepszy w obszarze Lwowskim. Liczny był w nim Kedyw (Kierownictwo Dywersji) i Wojskowa Służba Kobiet (w inspektoracie Czortków ponad 200 osób).
Inspektoratowi AK ?Czortków? (?Krzemień 47?) podlegały obwody: Czortków (?Opal 48?), Kopyczyńce (?Kobalt 49?), Buczacz (?Granit 46?), Borszczów (?Bazalt 50?) oraz Zaleszczyki (?Porfir 51?). Komendantem inspektoratu przez cały czas był rotmistrz Bronisław Zawadzki ps. Wiktor Rogala (1900 – zaginął w 1944 r.). Inspektorat nie wziął udziału w akcji ?Burza? w 1944 roku. Komendantem obwodu Czortkowskiego był por. Władysław Uruski (zm. 1967 w Opolu). W obwodzie działy cztery kompanie liczące łącznie ok 350-400 osób, wraz z innymi jednostkami pomocniczymi wynosiło AK obwodu Czortkowskiego ok. 1.000 osób.
Do działań najbardziej spektakularnych były akcje likwidacyjne. Na terenie okręgu Tarnopolskiego największe działanie odbyły się w obwodzie Czortków. Kedyw obwodu liczył 18 osób, a dowódcą jego był Stanisław Muszyński ps. ?Vickers?. Członkowie Kedywu stanowili trzy grupy środowiskowe:
- Pracownicy więzienia – 4 osoby – dostarczali grypsy, rozkręcali szyny, rozpracowywali gestapowców, pomagali więźniom.
- Pracownicy Policji Kryminalnej -2 osoby – prowadzenie wywiadu, daktyloskopia, dostarczanie broni.
- Osoby różnych zawodów ? pozostali – sabotaż, dywersja, rusznikarstwo, akcje likwidacyjne.
Kedyw uznał, że najgorszymi Niemcami, których należało zlikwidować są: Johann von Iselt (szef Kripo w Czortkowie), Pekmann (Pekmann błędnie podawany czasem przez dwa k, przeżył wojnę, w 1962 sądzony za zbrodnie na Żydach – uniewinniony przez sąd regionalny w Sarrsbrucken) (szef Gestapo) i zastępcy Pekmanna: Radke (bądź Ratke, Radhke), Grocholsky (Grocholsky ukończył szkołę gestapo i SS w Dębicy. Biegle mówił po polsku. Średniego wzrostu, krępej budowy ciała, miał krzywe nogi. Niezwykły brutal. Swojego psa nazwał ?Churchill?), Kaminsky (Kaminsky ukończył gestapowską szkołę w Dębicy i mówił po polsku. Wysoki blondyn o niebieskich oczach, przezywany był “niebieskookim aniołem śmierci”. W swoim okrucieństwie był nadzwyczaj precyzyjny. Pochodził ze Stanisławowa), żandarm Schultz (Schultz – opasły, kulawy, bezwzględny dla Żydów) oraz opisany już wyżej Paul Thomanek. Gestapowcy z Czortkowa o nazwiskach Paal, Breitschbeider (?zwyczajny morderca?), Albert Breitschbeider skazany został w latach 70. na 20 lat pozbawienia wolności, oraz Ruks (Ruks miał psa który rozszarpywał ofiary) byli czasowo oddelegowani do likwidacji getta w Kopyczyńcach, gdzie wykazali się strasznym okrucieństwem (Pełen wykaz winnych zbrodni na Żydach w Czortkowie i okolicy: 1. Hildeman kapitan, szef Gestapo (zmarł w 1945 w niewoli amerykańskiej) 2. Pekman, kapitan, szef Gestapo 3. Stefan szef więzienia. 4. Maierhofer szef więzienia 5. Rozenhof, szef więzienia (?) 6. Paal , komendant getta. 7. Tumanek, komendant getta, i szef gestapo w gettcie, oraz gestapowcy :1. Kelner, 2. Richter, 3. Frank, 4. Keltswich, 5.Breitschneider, 6. Hagerman, 7. Rimpler, 8. Ruks, 9.Radke, 10. Kuchman, 11. Tsich, 12. Meier, 13. Basso,14. Eisel, 15. Martin, 16. Miller, 17. Felde, 18. Kimperg, 19. Keller, 20. Lutsel, 21. Knispel, 22. Kaminsky, 23. Ferus, 24. Grocholsky, 25. Shudert, 26. Hubert,27. Otto, 28. Gross, 29. Urban, 30. Frynd. Ukrainscy nacjonaliści: 1. Mula Ivan, 2. Mulyk, 3. Roshko, 4. Mykechans, 5. Hushulak, 6. Starovsky, 7. Skab, 8. Skorevych, 9. Ivasiv, 10. Moroz, 11. Podlubny, 12. Gnatkivsky, 13. Slobodyan,14. Leschinsky, 15. Kachmanyuk, 16. Krchak, 17. Melnychenko, 18. Tyll. Tenże wykaz wraz z komentarzami pochodzi z oryginalnego protokołu badania zbrodni w 1944 roku. Patrz: www.czortkow.org.il.) Trzeba odnotować także ?dobrych? Niemców jakim był np. inż. Brauner – przedwojenny obywatel polski, kierownik Urzędu Zatrudnienia (Kreisshochbaumamt), który pomagał Polakom unikać wywózek na roboty do Niemiec. W Czortkowie było 30 gestapowców, 20 ukraińskich policjantów i trzy tysiące członków ukraińskiej policji pomocniczej.
Zamach na gestapowca Ferdynanda Radke – Ferdynand Radke był przystojnym, dobrze wysportowanym (znał i uprawiał judo, strzelectwo), ale także i okrutnym funkcjonariuszem Gestapo. Pochodził z rodziny kolonistów niemieckich na Wołyniu. Wstąpił do Gestapo w przeciwieństwie do reszty swojej rodziny. Jako że znał język polski oraz wielu ludzi osobiście, był wyjątkowo niebezpieczny dla polskiego ruchu oporu. Wyznaczony był z Gestapo w Czortkowie do wykonywania wyroków. Jeszcze przed zatrudnieniem tam zakatował w więzieniu polskiego żołnierza usiłującego przekroczyć rumuńską granicę oraz zastrzelił oficera Wermachtu – rodowitego Niemca, który próbował przemycić do Rumunii lwowską Żydówkę. W czasie likwidacji czortkowskiego getta siedział na dachu ciężarówki strzelając z karabinu maszynowego do Żydów, popijając przy tym koniak i jedząc kanapki. Akcję na Radkego przeprowadzono 23 lub 24 października 1943 roku w Zaleszczykach. Udział niej wzięli Paweł Budyś ps. ?Kos? oraz Marian Pełechaty ps. ?Meteor?. Broń dostarczyła im Józefa Solarska ps. ?Ina?. Nie było to zadanie łatwe, bo gestapowiec – zdając sobie sprawę z zagrożenia jakie na niego czyha, często zmieniał plany i trasy. Wyrok wydał Sąd Okręgowy Komendy AK w Tarnopolu. W niedzielne ciepłe popołudnie do Zaleszczyk pociągiem przybywa Wanda Cz. oraz obserwujący ją ?Kos?. Wanda Cz (córka przedwojennego sierżanta KOP), która jest bezgranicznie zakochana w F. Radke i utrzymuje z nim kontakt intymny, umówiła się z nim w Zaleszczykach na randkę. Radke oczekuje jej na dworcu, gdzie obserwuje go ?Meteor?. Po przywitaniu Radke bierze Wandę M. pod rękę i udaję się w kierunku miasta. Za nimi w pewnej odległości kroczy ?Kos?, zmierzając do samochodu, gdzie para przystaje przy parkanie willi, ?Kos? przykłada ?nagana? dwa centymetry od nasady czaszki i strzela zabijając Radkego na miejscu. Przeszkodą w odwrocie staje się ukraiński przechodzień, który zaczyna krzyczeć ?ratunku?, ?Meteor strzela do niego celowo nie trafiając, co powoduje jego ucieczkę. Obydwaj z ?Kosem? kierują się biegiem do najbliższego lasu. W ciągu kilkunastu minut wszystkie posterunki niemieckie ruszają w pościg, ale zamachowcy są już bezpieczni. Po zamachu podejrzenia padły na Ukraińców i prawdopodobnie kilku rozstrzelano. Co do Wandy Cz.- nie stwierdzono, by komuś zaszkodziła, nie miała także powiązań z AK. Po śledztwie w gestapo, zmuszona została do wyjazdu do zachodniej Polski.
Zamach na Johanna von Iselta – Kedywowi AK nie udało się, pomimo zakrojonych działań wstępnych, zlikwidować szefa Czortkowskiego Gestapo Pekmanna. Ten szczwany lis mieszkał kilkadziesiąt metrów od pracy i zawsze poruszał się w eskorcie dwóch gestapowców. Na przełomie 1943/44 roku wyjechał z Czortkowa, a zastąpił go Johann von Iselt dotychczasowy szef Kripo – Policji Kryminalnej, który od stycznia 1944 roku zaczął pełnić obie funkcję jednocześnie. Obydwie te organizacje są współwinne mordów na Czortkowskich Żydach. Johann von Iselt urodził się w 1897 roku, wcześniej pracował w Kripo w Samborze i Stryju – zwany był ?słodko uśmiechniętym diabłem?. Zadanie organizacji likwidacji Von Iselta przypadło Stanisławowi Muszyńskiemu ?Vickersowi?, który pracował w Kripo jako stangret (woźnica), a wykonanie wyroku spadło na Adama Majora ?Sowę?, Stefana Chorostowskiego ?Sokoła? , Kazimierza Henchna ps. ?Tygrys? oraz Tadeusza Czajkowskiego ?Sasa?. Pod koniec stycznia 1944 wieczorem zamachowcy spotkali się na ul. Zielonej w Czortkowie. Ulica ta była pochylona (w zimie używana do jazdy na sankach). ?Sas? oraz ?Sowa? zostali jako obstawa przy znajdującej się na ul. Zielonej elektrowni, a ?Sokół? i ?Tygrys? zeszli w dół do budynku Kripo, udając ślizganie się po ulicy. Na znak wychodzącego z budynku ?Vickersa? obydwaj zbliżyli się. Wtem nieostrożnie z budynku wyszedł z psem zniecierpliwiony Von Iselt, który oczekiwał na samochód. Zrobił kilka kroków i otrzymał dwa strzały w pierś od ?Sokoła? i ?Tygrysa?. Zamachowcy szczęśliwie zbiegli. W zamian za to Niemcy rozstrzelali 12 (bądź też 25) więźniów pod siedzibą Kripo – w miejscu zamachu, oraz przesunęli godzinę policyjną.
Zamach na kierownika więzienia Rybaka – Niejaki Rybak był kierownikiem (bardziej prawdopodobne) lub naczelnikiem więzienia. Nie ustalono czy był Polakiem czy Ukraińcem. Gorliwie wysługiwał się Niemcom i wykazywał się ogromną brutalnością wobec więźniów. Wyrok na nim wykonano dopiero za trzecim razem (wcześniej wykonać go próbowali: Paweł Budyś ps. ?Kos?, Tadeusz Ostrowski ?Oset? oraz Włodzimierz Szuba ps .?Cichy?). Wyrok wykonali Tadeusz Czajkowski ps. ?Sas? oraz Józef Ruczyński ps. ?Trzask?. Wyrok wykonano w sierpniu/wrześniu 1943 na progu domu Rybaka w Czortkowie przy ul. Szpitalnej, nie zginął na miejscu, zmarł z ran po kilku dniach w szpitalu więziennym.
Zasadzka na policjanta Kripo Zbrożka – Zbrożek – funkcjonariusz Kripo mieszkał w Starym Czortkowie u p. Fedorowiczowej. Często jeździł po wsiach pow. Czortkowskiego w celach służbowych, bryczką powożona przez ?Vickersa?. Pod Białobożnicą zorganizowano na niego zasadzkę celem rozbrojenia (nie zabicia) i zdobycia broni. W akcji która działa się pod koniec 1943 roku brali udział m.in. ?Vickers? i ?Meteor? oraz dwóch innych Akowców. ?Meteor? wraz z dwoma Akowcami zatrzymali bryczkę kazali Zbrożkowi i wtajemniczonemu w akcję ?Vickersowi? podnieść ręce do góry i rozbroili ich. Pomimo ciemności istniało podejrzenie, że Zbrożek rozpoznał jednego z uczestników akcji. Wobec tego po komendzie opuszczenia rąk i rozejścia się w pole ?Meteor? zastrzelił Zbrożka. ?Vickers? uznał później tą decyzję za słuszną.
Uczestnicy w/w akcji:
– Stanisław Muszyński ?Vickers?- Dowódca Kedywu- ur. 1916 w Zalesiu k. Czortkowa zm. 1998.
– Marian Pełechaty ?Meteor? urodził się w 1923 roku w Kalinowszczyźnie pow. Czortków. Od 1944 roku w LWP. Zmarł w 1992 roku.
– Paweł Budyś ps. ?Kos? urodzony w 1920 roku w okolicy Bochni, zginał tragicznie jesienią 1946 roku zastrzelony przez nieznanych osobników w pobliżu Bochni. W tym czasie był umundurowanym pracownikiem KBW. Zwłoki znaleziono dopiero po pół roku.
– Adam Major ps. ?Sowa? ur.1924 r. w Czortkowie, nauczyciel na ziemi opolskiej, zmarł w 1995 roku.
– Tadeusz Czajkowski ps. ?Sas? ur. 1922 r. w Buczaczu, żołnierz wyklęty, zmarł w 2012 roku Brzegu.
– Tadeusz Ostrowski ?Oset? ur. w 1923 roku w Stanisławowie, zasłużony pszczelarz, zmarł w 2002 roku w Szczecinie.
– Kazimierz Henchen ps. ?Tygrys? ur. 1923 r. we Lwowie, zmarł pomiędzy 1990-2000 rokiem.
– Józef Ruczyński ps. ?Trzask? ur. w 1924 roku w Czortkowie, zmarł po 2001.
– Włodzimierz Szuba ps. ?Cichy? ur. w 1927 roku w Czortkowie.
– Stefan Chorostowski ps. ?Sokół?
– Józefa Solarska ps. ?Ina?, nauczycielka, uczyła w tajnych kompletach, kierowniczka obwodowej Wojskowej Służby Kobiet.
Kedyw Czortowski dokonał prócz tego wielu chlubnych innych akcji (rozkręcanie torów, sabotaż, kolportowanie pism), ale te były najbardziej ?widowiskowe? i niebezpieczne. Były to akcje o największym rozmachu w całym okręgu Tarnopolskim AK. Dlatego warto przypominać je potomnym, a także to, kto brał w nich udział, co próbowałem we wielu źródłach ustalić.
Źródła:
Antochów Wiesław ?Dzielny Paweł?, cz. I- III- Głosy Podolan nr 87-89/2008
Czajkowski Tadeusz, Ruczyński Józef ?Uwagi do opracowania kol. Adama Majora ps. ?Sowa?- ?Kedyw każe i ostrzega? Głosy Podolan nr.7/1994
Młotecki Piotr ? Sprostowania do IV rozdz. ?Czortków w latach II wojny Światowej w monografii Marka Ściślaka ?Czortków 1522-1946? Wrocław 1993? Głosy Podolan nr.7/1994
Szewczyński Jerzy ?Wspólnota żydowska w Kopyczyńcach (woj. tarnopolskie) Relacja naocznego świadka wydarzeń Isydora Dienera z Nowego Jorku? Głosy Podolan nr.28/1998
Ściślak Marek ?Czortków w latach 1522-1946?, Wrocław 1993.
Major Adam ?Kedyw karze i ostrzega?. cz. I -III Głosy Podolan nr.3-6/1994
Pohl Dieter ?Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941-1944? Monachium 1997
www.czortkow.org.il ? strona o Czortkowskich Żydach (dostępna w języku angielskim i hebrajskim)
Oraz nekrologi członków Kedywu ukazujące się na łamach ?Głosów Podolan?