Jeszcze 23 lata temu dzień 17 września był dniem nie­mal zakazanym. Władze PRL-u robiły wszystko, żeby ten dzień, jak również słowo Katyń zostało na zawsze wykre­ślone z umysłów Polaków. A przecież 17 września 1939 roku Związek Sowiecki w zmowie z hitlerowskimi Niem­cami napadł na niepodległe państwo polskie, wbijając w ten sposób nóż w plecy wszystkich miłujących wolność i swą Ojczyznę.

            Prawie natychmiast władze sowieckie przystąpiły do realizacji swych, z góry zaplanowanych niecnych zamia­rów. Zaczęły się aresztowania urzędników państwowych, lekarzy, prawników, nauczycieli, leśników… Zresztą, wszechwładne NKWD – policja polityczna – podejrzewała wszystkich Polaków o wszystko. Już w październiku 1939 roku sowieccy urzędnicy państwowi przeprowadzili imienne spisy polskich rodzin w miastach i wioskach.

            Skrótu „NKWD” niewiele osób wówczas używało i znało. Będąc już na Syberii dowiedziałem się od rosyj­skiego chłopca, że niektórzy Rosjanie ten skrót rozszyfro­wywali po swojemu i brzmiał on tak:

Nieznajesz

Kogda

Wierniosz

Damoj

Rzeczywiście rozszyfrowanie to oddaje w dużym stopniu „działalność” tej bolszewickiej instytucji. Wielu, bardzo wielu Polaków pod okupacją sowiecką, skazywani byli na długie lata więzienia lub zsyłki w syberyjską tajgę. Dzie­siątki tysięcy nie wróciło wcale, gdyż zostali bez sądu i wyroku zamordowani w Katyniu, Miednoje, Charkowie, Butyrkach i w innych miejscach kaźni.

Około milion trzysta pięćdziesiąt tysięcy Polaków w czterech masowych wywózkach zostało deportowanych na Sybir na długie lata. Rodziny zesłańców wyniszczono przez choroby, głód i poniżenie.

Oto, z konieczności parę zaledwie fragmentów relacji świadków bolszewickiej zbrodni podanych w książce Ju­liana Siedleckiego „Losy Polaków w ZSRR”.

„Gdy załadowany zesłańcami pociąg ruszył w kie­runku granic ZSRR, kobiety płakały, a mężczyźni zaczęli śpiewać hymn narodowy – przejeż­dżając przez granicę polską zesłańcy śpiewali: Nie damy ziemi skąd nasz ród”

Wartownik oddał dwa strzały i krzyknął:  Nie śpiewać polskie psy bo będę strzelać!

…W wagonie ojciec chciał zagotować na prymusie trochę wody dla chorego dziecka, strażnik kazał mu go zgasić. Na protesty i tłumaczenia zabił go kolbą karabinu.

I jeszcze jeden krótki fragment relacji 18. letniej Danusi świadczący o wysokim morale młodzieży polskiej i to pomimo cierpienia i poniżenia.

„Było to wszystko niczem w porównaniu z upokorze­niem moralnym, z prześladowaniami, jakie mu­siałyśmy znosić. Milcząc trzeba było znosić drwiny z na­szego kraju, naszego rządu polskiego w Londynie i z siebie samych. Na każdym kroku mówili nam: Nie wrócicie nigdy do swojego Kraju. Lecz myśmy wierzyli, że coś się odmieni, że stanie się cud, na który stale czekaliśmy i z tą myślą żyliśmy (…). Z pracy wracaliśmy nocą. Spuszczona głowa, zwisające ręce, ledwie wlokące się nogi, prosto­wałyśmy się dopiero, gdy na tle prymitywnego piecyka na podwórzu rysowała się blada twarz matki. Jej męczeńska postać dodawała nam bodźca i nowej siły. Jej myśl całymi dniami pracowała nad tym, z czego ugotować ma nam zupę, co jeszcze można wymienić na mąkę i kartofle.”

Sybiracy zrzeszeni w naszym lubskim kole pamiętają dobrze te upodlenia. Wielu z nich ma własne w tym względzie doświadczenia. W tych morderczych dniach bolszewickiego-komunistycznego zniewolenia szczególna rola przypadła polskim matkom. To one uczyły swoje i nie tylko swoje dzieci: Kto Ty jesteś? – Polak mały. To one zabiegały o wszystko co możliwe i niemożliwe by ratować swe dzieci. Siebie, pracą ponad siły, skazywały na zupełne wyczerpanie, a nawet śmierć. To one ze swymi starszymi dziećmi troszczyły się o kromkę chleba lub kawałek bu­raka by doczekać odmiany losu. By doczekać dnia, kiedy powrót do kraju ojczystego stanie się faktem. Że marzenia o ojczyźnie i nakarmieniu dzieci staną się możliwe. Że przyjdzie taki dzień?

Wspomniana Danusia tak opisuje pierwszą realną o tym wiadomość: „Aż przyszedł dzień, który miał nam roz­pogodzić czoła, dzień, w który wierzyliśmy, że przyjdzie. Byliśmy na sianokosach, gdy nadszedł brygadier z gazetą i przeczytał, że jesteśmy wolni, ze organizuje się armia pol­ska. Padał deszcz, a my z kosami na ramieniu z podnie­sioną głową, wśród wielkiej ulewy szliśmy do domu, a z piersi naszych płynęła pieśń: Czy przyjdzie nam zginąć wśród boju, czy w tajgach Sybiru nam zginąć, z trudu na­szego i znoju Polska powstanie by żyć.”

Wiara czyni cuda. Gdyby nie wiara w odmianę losu, wiara w Boga i opiekę Matki Najświętszej, wielu zesłań­ców nie doczekałoby się tej nadzwyczajnej wiadomości. Nadzieja na odmianę losu pozwoliła na dalsze trwanie, na walkę o przeżycie następnego dnia.

Nadszedł dzień, kiedy pociągi towarowe, takie same jak te, którymi nas wywożono, tyle że bez uzbrojonych straż­ników i po sześciu latach wiozły pozostałych przy życiu zesłańców „do domu” – jak się wówczas mówiło. Nie­szczęśnicy ci nie wiedzieli, że nie do swojego domu. Pa­miętajmy, był rok 1946.

            Dziś Sybiracy te dawne lata nadal żywo wspominają. Niektórzy z nich w takich chwilach spuszczają głowy i opłakują sowich najbliższych, którzy nie doczekali się powrotu. Zostali pochowani pod sosną w tajdze bądź w pustynnym piasku.

 Rodrycjusz Bolesław Gerlach

Ks. Aleksy Klawek był synem Ziemi Wielkopolskiej. Urodził się 11 maja 1890 roku w Rogoźnie Wielkopolskim. Był synem Ignacego i Anny Kruppik. Ojciec był nauczycielem w szkole podstawowej. Ówczesna polityka germanizacyjna zmusiła go do odejścia ze szkoły w Rogoźnie i podjęcia pracy nauczycielskiej w pobliskiej wsi. Aleksy był jednym z sześciorga dzieci. Po zdaniu matury w Gimnazjum rogozińskim 1 kwietnia 1910 roku wstępuje do Seminarium Duchownego w Poznaniu. Według wymaganej opinii wystawionej przez ówczesnego proboszcza „był nie tylko w gimnazjum najzdolniejszym i najlepszym uczniem, lecz zarazem najpobożniejszym”. Mimo zbyt młodego wieku (brakowało mu 15 miesięcy do wymaganego wieku, aby uzyskać święcenia) przyjął święcenia kapłańskie 15 lutego 1913 roku w katedrze gnieźnieńskiej. Od marca 1913 roku zostaje wysłany na stanowisko wikarego do Wonieścia (w 2006 roku została tam wmurowana tablica pamiątkowa ku jego czci). Jednak już rok później zostaje skierowany na studia teologiczne do Monastyru. Tam od lat studiowali księża pochodzący z Wielkopolski. W 1917 roku zdał tam egzamin doktorski, a następnie obronił pracę doktorską uzyskując dyplom summa cum laude.

Po ukończeniu studiów zgłosił się do pracy duszpasterskiej w Maklenburgii wśród polskich robotników, którzy zostali tam sprowadzeni przez władze niemieckie do pracy.

Po powrocie w 1917 roku wyjeżdża do Wrocławia, aby zbierać materiały do pracy habilitacyjnej. Jednak władze wysyłają go do pełnienia pracy duszpasterskiej. Zostaje wysłany najpierw do Granowa, a potem do Rydzyny, gdzie oprócz pracy duszpasterskiej zostaje kapelanem w obozie jenieckim dla Polaków walczących w armii carskiej.

Wiosną 1918 roku rozpoczyna swoją pracę dydaktyczną. Obejmuje funkcję wykładowcy Nowego Testamentu w Seminarium Duchownym najpierw w Gnieźnie, a potem w Poznaniu. Prowadził tam przez sześć lat wykłady i seminaria. Wpajał przyszłym duszpasterzom solidną wiedzę i umiłowanie Pisma Świętego. Od początku swej pracy naukowej pisał o potrzebie nowego przekładu Biblii i jej upowszechniania wśród wiernych. Nieprzypadkowo jednej ze swoich pierwszych publikacji dał tytuł „Więcej Pisma Świętego” W jednym z artykułów z 1920 roku w słowach skierowanych do biblistów pisze „Potrzeba nam podręcznego wydania Pisma Św. Precz z wszelkimi wydaniami ozdobnymi, które się jedynie w salonie wykłada, a których nikt nie czyta„. Jeden z jego wychowanków – ks. bp Kazimierz Kowalski tak wspomina: „Seminarium jego było bardzo liczne i jedyne w swoim rodzaju, gdyż opierało się na najnowszych wówczas pracach naukowych w teologii”.

Poza pracą dydaktyczną w Seminarium udziela się też aktywnie w pracach Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, gdzie w ramach działającego tam Towarzystwa Wydziału Teologicznego wygłasza referaty o tematyce biblijnej. W 1921 roku zostaje wiceprezesem Wydziału.

W 1921 roku habilituje się na Uniwersytecie Jana Kazimierza w Lwowie. W tym czasie miał nadzieję, że w Poznaniu powstanie Wydział Teologiczny przy Uniwersytecie Poznańskim. Jednak do tego nie doszło i Aleksy Klawek opuszcza Poznań i udaje się do Lwowa. Początkowo mieszka przy ul. Czarnieckiego, a potem uzyskał przydział w Domu Profesorskim na ul. Supińskiego 11.

16-letni pobyt we Lwowie stanowi niewątpliwie apogeum w całej jego działalności naukowej i organizacyjnej. W 1923 roku uzyskuje katedrę egzegezy Starego Testamentu, a rok później nominację na profesora nadzwyczajnego.  Z środowiskiem

lwowskim związał się już na trwale Już w1928 roku zostaje profesorem zwyczajnym nauk biblijnych. Poza wykładami biblijnymi opartymi na tekstach oryginalnych, prowadzi studium języka hebrajskiego, aramejskiego i archeologii biblijnej. Wykłada również na Wydziale Humanistycznym filologię semicką, zastępując profesora z katedry nauk orientalnych Bliskiego Wschodu. W latach 1925-1927 był dziekanem Wydziału Teologicznego, a w roku akademickim 1933/34 prorektorem Uniwersytetu. Wykłady i seminaria prowadzone przez Aleksego Klawka cieszyły się popularnością również wśród osób świeckich. Uczęszczali na nie również Ormianie i Żydzi. Szybko zaprzyjaźnił się z wieloma profesorami lwowskimi nie tylko teologami, ale i profesorami świeckimi jak prof. Taszycki, Lehr – Spławiński, Kuryłowicz, Bulanda i inni.

Okazał się również wspaniałym organizatorem. Zaraz po przyjeździe do Lwowa objął redakcję „Przeglądu Teologicznego”, któremu chciał nadać charakter międzynarodowy. Od 1932 r. wydaje ten kwartalnik pod nazwą „Collectanea Theologica”. Był sekretarzem generalnym założonego w roku 1924 Polskiego Towarzystwa Teologicznego. Starał się, aby objęło ono całą odrodzoną Polskę. Pasja naukowego, społecznego i organizatorskiego działania nakazywała mu starać się o to, by duchowieństwo w niepodległej Polsce dźwignąć na najwyższy szczebel intelektualny i naukowy.

Jednym z dużych osiągnięć było zorganizowanie w 1928 roku pierwszego krajowego zjazdu teologów polskich.

Innym wielkim wydarzeniem było zorganizowanie w 1934 r. wspólnie z ks. prof. Piotrem Stachem pierwszej naukowej pielgrzymki księży polskich do Ziemi Świętej. Została ona opisana przez ks. Stacha w książce „Podróż naukowa do Ziemi Świętej” (Lwów 1937).

Naukowe zainteresowania biblijne ks. Klawka były bardzo rozległe. Najwięcej jednak uwagi poświęcał zagadnieniu Psalmów. Dokonał nowego poetyckiego przekład Psalmów, który został opublikowany w 1938 r. we Lwowie i był dedykowany jego tragicznie zmarłej siostrze Stefanii.

Poza pracą naukową i organizacyjną zajmował się młodzieżą akademicką i to nie tylko młodymi kapłanami, ale i młodzieżą świecką. Młode pokolenie Polaków było przedmiotem jego szczególnej troski. Znaczna część młodzieży znajdowała się w trudnych warunkach materialnych. Jako duszpasterz akademicki dzięki poparciu lwowskich księży i katolików świeckich zakłada Caritas Academica, która to organizacja stara się o bezpłatne obiady dla biednych studentów.

Dużo pracy poświęcał sprawie odrodzenia religijnego młodzieży. Większość księży podawała prawdy religijne w sposób autorytatywny, nie dopuszczając do żadnego dialogu, co często pogłębiało kryzys światopoglądowy młodzieży. Dlatego organizuje Duszpasterstwo Akademickie, które docierałoby bezpośrednio do ogółu młodzieży, a nie tylko do młodzieży zrzeszonej w stowarzyszeniach katolickich. Potrafił obudzić w studentach uśpioną wiarę. Aleksy Klawek został w 1927 r. mianowany na stanowisko Kuratora Stowarzyszenia Studentów Katolickich. Ponieważ we Lwowie nie było osobnego kościoła akademickiego przystąpił ks. Klawek wspólnie z młodzieżą do budowy kaplic w domach akademickich. I tak powstała kaplica w Akademiku przy ulicy Abrahama (1934), w Domu Studentek (1936) i przy ulicy Pijarów (1937).

W Mikuliczynie było sanatorium przeciwgruźlicze dla studentów i tam często przyjeżdżał, aby odwiedzać chorych.

Wielkim przeżyciem religijnym była pielgrzymka ogólnoakademicka do Częstochowy w 1936 r., podczas której ogłoszono Maryję Patronką młodzieży akademickiej. Podobne uroczystości miały się odbywać co cztery lata. Wojna przerwała te plany.

Poświęcenie i trud włożony w pracę na uniwersytecie i poza nim został zauważony i 8 marca 1933 roku na wniosek Lwowskiej Kurii Metropolitalnej otrzymał od papieża Piusa XI nominację na Prałata Papieskiego.

Nadszedł rok akademicki 1939/40, który został przerwany decyzją władz radzieckich: „Stosownie do ustawodawstwa radzieckiego dotyczącego rozdziału kościoła od państwa – należy zlikwidować teologiczny fakultet na Lwowskim Państwowym Uniwersytecie – Pracujący personel Wydziały Teologicznego należy uważać za zwolniony z posad„.

Ks. Klawek wraz z siostrzenicą i szwagrem Kazimierzem Smolińskim, który uciekł z niewoli radzieckiej, opuszcza potajemnie Lwów i wraca do rodzinnego Rogoźna. W październiku 1941 roku zostaje aresztowany przez Hitlerowców i osadzony w Forcie VII w Poznaniu. Na szczęście zostaje pod koniec roku 1941 zwolniony, ale z nakazem natychmiastowego opuszczenia Wielkopolski. Wyjeżdża do Generalnej Guberni i zatrzymuje się w diecezji tarnowskiej. Zostaje kapelanem w klasztorach początkowo w Błoniu, a potem u Sióstr Dominikanek w Białej Niżnej.

Po wojnie w 1945 roku Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie powierzył ks. Klawkowi katedrę Starego Testamentu, gdzie podobnie jak w Lwowie zabrał się z zapałem do pracy naukowej, organizacyjnej i dydaktycznej. Zamieszkał w Krakowie na ulicy św. Marka 10. Już rok później wraz z ks. prof. Wichrem organizuje zjazd naukowy Polskiego Towarzystwa Teologicznego w Lublinie. Drugi zjazd zorganizował w Krakowie w 1948 r. łącząc go z 550 rocznicą istnienia Wydziału Teologicznego UJ. Miał on między innymi omówić przygotowania do uczczenia 1000-letniej rocznicy chrztu Polski.

Inną wielką akcją ks. Klawka był zorganizowany w 1949 r. jubileusz z okazji 350-lecia ukazania się drukiem Biblii ks. Wujka.

Wskrzesił wydawanie czasopisma „Polonia Sacra” i założył dwumiesięcznik popularno-naukowy „Ruch Biblijny i Liturgiczny”. W latach 1952-54 pełnił obowiązki dziekana Wydziału Teologicznego.

Od roku 1948 był członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności.

W pracy naukowej był bardzo wymagający. Za najważniejsze kryterium przy ocenianiu prac uważał oryginalność i niezależność wyników badań. Kiedyś powiedział: „Jeśli nie masz odwagi mówić sam za siebie, bez nieustannego polegania na autorytetach innych , to z pewnością nie masz własnego rozumu. A jeśli nie masz, to dlaczego piszesz i powtarzasz myśli innych autorów”.

W roku akademickim 1945/46 wykładów ze Starego Testamentu prowadzonych przez ks. Klawka słuchał Karol Wojtyła. 1 lipca 1946 r. zdał on u niego egzamin z Pisma Świętego z najwyższą oceną – eminenter (celujący). W zastępstwie Rektora Aleksy Klawek brał udział w egzaminie doktorskim przyszłego papieża. Na dyplomie doktorskim Karola Wojtyły widnieje jego podpis. Po śmierci ks. Klawka kardynał Wojtyła prowadził uroczystą mszę św. w akademickim kościele św. Anny w Krakowie.

Podczas VI pielgrzymki do Polski w dniu 8 czerwca 1997 roku w Kościele św. Anny Papież Jan Paweł II wygłosił przemówienie z okazji 600-lecia Wydziału Teologicznego UJ, podczas którego powiedział między innymi: „Wielką rolę odgrywali w moim życiu wielcy profesorowie, których miałem szczęście poznać… Nie mogę się oprzeć potrzebie serca, aby przynajmniej niektórych z nich wymienić dzisiaj… Wspominam zmarłych. A do nich dołączają profesorowie Wydziału Teologicznego: ks. K. Michalski, W. Wicher,… Aleksy Klawek”.

W roku 1954 władze komunistyczne zamknęły Wydział Teologiczny na UJ. Ksiądz Klawek pracował nadal jako profesor w Seminariach Duchownych: Krakowskim, Śląskim i Częstochowskim (które w tym czasie znajdowały się w Krakowie). Wykładał jeszcze w Katedrze Filologii orientalnej. Publikował wiele artykułów między innymi w „Tygodniku Powszechnym” i „Znaku”.

Ksiądz Klawek nie zapominał także o swoich przyjaciołach. Ufundował tablicę pamiątkową ku czci swego przyjaciela jeszcze z czasów lwowskich ks. prof. Stacha, którą wmurowano w kościele w Ujanowicach w 1961 r. Przez cały okres powojenny nosił się z zamiarem upamiętnienia profesorów lwowskich, których znał osobiście z pracy na Uniwersytecie, a którzy zostali zamordowani 1 lipca 1941 r. przez hitlerowców. Pragnął, aby złożono hołd ludziom, którzy zginęli tylko za to, że byli Polakami. Był jednym z organizatorów uroczystości, która miała miejsce 28 czerwca 1962 r. W kościele OO Franciszkanów w Krakowie ks. Aleksy Klawek jako senior byłych profesorów lwowskich odprawił uroczysta mszę św. w intencji pomordowanych. Następnie w krużgankach kościoła odsłonięto i poświęcono tablicę pamiątkową, wykonaną przez artystę rzeźbiarza Wiesława Łabęckiego.

Marzył o przekładzie całego Pisma Świętego z języków oryginalnych. Zebrał grono współpracowników, jednak zamierzenia nie zdołał urzeczywistnić. Dokonali jednak tego już jego uczniowie: ks. prof. Michał Peter i ks. prof. Marian Wolniewicz. Biblia ukazała się w latach 1974-76 nakładem Księgarni św. Wojciecha i cała edycja została dedykowana ks. Klawkowi.

Zmarł w pełni sił umysłowych i twórczych, w 80. roku swego pracowitego życia. Zmarł 22 listopada 1969 roku w Katowicach. Uroczystości żałobne odbyły się w Katowicach, Krakowie i rodzinnym Rogoźnie, gdzie spoczął na miejscowym cmentarzu parafialnym. W 1973 r. przy okazji Kongresu Biblistów w niedalekim Wągrowcu, kardynał Wojtyła odwiedził grób ks. Klawka. W 1999 roku Rada Miejska w Rogoźnie przyznała Ojcu Świętemu tytuł Honorowego Obywatela Miasta, a w 2007 roku na rogozińskim cmentarzu przy grobie ks. Klawka stanęła tablica upamiętniająca wizytę Ojca Świętego w tym miejscu.

 Stefania Gierszal – siostrzenica

Wykorzystano materiał z:

Ks. Władysław Smereka, „Ks. prof. Aleksy Klawek”, Tygodnik Powszechny, Nr I 1997

Robert Zimny, „Całe życie z Biblią, Aleksy Klawek 1890-1969”, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Teologiczny, Studia i materiały, Poznań, 2004

Feliks Lenort (red.), „Ks. Aleksy Klawek, całe życie z Biblią”, Biblioteka Teologii Polskie, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań, 1982

BALICKI  STEFAN

(1899-1943)

literat

Hanna Dobias-Telesińska

Stefan Balicki urodził się 17 maja 1899 r. w Czukwi koło Sambora. Był synem nauczycieli Wiktora i Zofii Arbesbauerów. Do gimnazjum uczęszczał także w Samborze.

Po zakończeniu I wojny światowej zamieszkał w Poznaniu, gdzie ukończył filologię polską na Uniwersytecie Poznańskim. Podjął pracę nauczyciela polonisty w gimnazjum i liceum Adama Mickiewicza w Poznaniu. Uczył tu aż do września 1939 r. Pełnił też funkcję kierownika Ogniska Metodycznego Języka Polskiego na województwo poznańskie. Był autorem kilku komentarzy analitycznych do lektur szkolnych, jakimi były powieści Bolesława Prusa i Władysława Reymonta. Od 1921 r. zajął się recenzowaniem. Pisał opowiadania, które publikował w prasie literackiej poznańskiej i warszawskiej. W 1926 r. został redaktorem pisma „Nowe Wici” wychodzącego w Poznaniu. Balicki był współtwórcą oraz uczestnikiem poznańskich kabaretów i szopek literackich, a także słuchowisk radiowych w poznańskiej rozgłośni. W latach 1927-28 należał do grupy literackiej „Loża”, która skupiała młode pokolenie pisarzy poznańskich, będących w opozycji do „starych”, monopolizujących stanowiska w miejscowym ZZ Literatów Polskich i mających wpływy w czasopismach i władzach miejskich. Działania „młodych” w 1933 roku doprowadziły do zmian i Balicki wszedł do ZZ Literatów Polskich. W latach 1932-33 był także członkiem „Klubu Szyderców”. Powieści Balickiego zawierają ciekawe obserwacje środowiska, w którym działał autor. Utwory o tematyce szkolnej oparte są na studium psychologii dziecka, rozważające różne zagadnienia pedagogiczne. W Poznaniu wydał powieść „Dziewiąta fala” (1930), zbiór opowiadań „Chłopcy” (1933), powieść „Ludzie na zakręcie” (1937) i powieść „Czerw” (1938). „Dom wróżki”, ostatnią swoją powieść drukował w odcinkach w „Dzienniku Poznańskim”. W 1937 r. otrzymał Srebrny Wawrzyn PAL.

Po wybuchu II wojny światowej został aresztowany przez gestapo i osadzony w więzieniu. Torturowany, 29 marca 1943 r. w Forcie VII w Poznaniu popełnił samobójstwo.

Był żonaty z Marią, miał syna Andrzeja.

        Niezapomniane strony mojej rodziny, to przepiękne Podole, a w nim powiatowe miasto Podhajce i oddalona o 2 km wioska Mazury. Tutaj urodziłem się w 1926 roku. Rodzice mieli 15 ha gospodarstwo rolne i duży drewniany dom. W odległości około 100 metrów od wioski płynęła niewielka rzeka Mużyłówka, która w Podhajcach wpadała do Koropca.

      O szkole w Podhajcach już jako 5-6 latek miałem pewne rozeznanie, bo w niej uczyły się dwie moje starsze siostry i brat. Z okresu, kiedy starsze rodzeństwo chodziło do szkoły, zapamiętałem, że siostry chodziły do jakichś prywatnych domów, jednak żadnych szczegółów nie znam. Brat natomiast chodził do budynku Sokoła. Budynek ten znajdował się niedaleko kościoła. Kiedy miałem 6 lat, to w okresie letnim chodziłem do ochronki (przedszkola), która mieściła się w tym samym budynku. Pamiętam, że zajmowała się nami m.in. Wanda Pilna. Zapamiętałem też dziewczynę o nazwisku Boczar, z którą spotkałem się na krótką chwilę, już jako żołnierz w 1944 roku, w Sumach na Ukrainie, była w żołnierskim mundurze. Natomiast Wanda Pilna, koleżanka mojej siostry, mieszkała z rodziną w samotnym domu, przy litwinowskiej szosie, niedaleko ukraińskiej wsi Mużyłów.  Muszę tutaj wspomnieć, że kiedy jesienią w 1939 roku Ukraińcy palili polskie wioski, to jednego wieczoru przyszedł do nich Ukrainiec z Mużyłowa i ostrzegł ich. Powiedział, żeby natychmiast uciekali. Tak też zrobili. Zabrali na furmankę co najważniejsze rzeczy i uciekli do Podhajec, gdzie mieli krewnych. Wanda była u nas w domu i o tym opowiadała. Jak potoczyły się dalsze losy tej rodziny, niestety nie wiem.

       Naukę w Podhajcach, już w nowej szkole, rozpocząłem w 1934 roku. Pamiętam, że budynek był z cegły i nie był całkowicie wykończony trwały nadal roboty budowlane. Pierwszy raz poszedłem do szkoły z siostrą i bratem. Na dziedzińcu szkolnym było dużo dzieci. Pierwszoklasistów podzielono na grupy. Naszą zaopiekował się nauczyciel Tomasz Skrzynkowski, który zaprowadził nas klasy. Pana Skrzynkowskiego zapamiętałem też dlatego, że był oficerem i podczas świąt państwowych dosiadł konia i prowadził defiladę na rynku miasta. Na koniec roku szkolnego otrzymałem świadectwo z b. dobrymi ocenami.

        W mojej grupie klasowej byli Polacy, Ukraińcy i Żydzi. Nie potrafię po tylu latach określić stan ilościowy poszczególnych grup narodowościowych. Nasz nauczyciel na początku roku szkolnego pouczył nas jak mamy się zachowywać w czasie modlitwy przed rozpoczęciem lekcji. Katolicy czynili znak krzyża i głośno odmawiali krótką modlitwę do Ducha Świętego. Ukraińcy w tym czasie robili trzykrotny znak krzyża, a Żydzi składali tylko swoje dłonie w sposób podobny jak przy powitaniu się z drugą osobą. Trwało to krótką chwilę i w tym czasie wszyscy uczniowie zachowywali się z godnością i nie przeszkadzali sobie nawzajem. Nie przypominam sobie, aby w mojej klasie i najbliższym otoczeniu były jakieś konflikty między uczniami różnych wyznań. Przynajmniej ja tego nie odczuwałem i nie zauważyłem. Miałem kolegów nie tylko tych z Mazurówki, ale też pośród Ukraińców i Żydów. Tak to trwało do rozpoczęcia roku szkolnego we wrześniu 1939 roku.

     Od początku nauki w podhajeckiej szkole nauka religii odbywała się w salach lekcyjnych. Religii nauczał ksiądz wikary, który przychodził do szkoły. Kiedy byłem w 4-5 klasie, to na lekcję religii przychodzili chłopcy z innych klas, bo nas rzymskich  katolików było za mało. Pamiętam, że do Ukraińców przychodził pop – kapłan grekokatolicki. Z tych chłopięcych szkolnych lat zapamiętałem też, że na niedzielną mszę świętą zbieraliśmy się na szkolnym podwórku i ustawieni w pary klasami szliśmy na godz.  9⁰⁰  do kościoła. Po mszy św. każdy szedł do swojego domu.

      Gdy byłem w 4-5 klasie, razem z innymi kolegami, jako widzowie, przyglądaliśmy się uroczystościom państwowym z okazji 3 Maja i 11 Listopada – święta uzyskania niepodległości. W tych dniach na rynku odbywały się defilady, w których brali udział członkowie organizacji strzeleckiej, do której m.in. należał mój starszy brat Aleksander i jego koledzy z Mazurów i starsi harcerze. Ja też byłem harcerzem w latach 1937-38, ale nie brałem udziału w zorganizowanej grupie defiladowej. Zbiórki harcerskie odbywały się na dziedzińcu szkolnym, prowadził je komendant miejscowego harcerstwa. Niestety nie pamiętam jego nazwiska. Na każdej zbiórce był ubrany w harcerski mundur.  Organizowane były „podchody”, trzeba było znaleźć ukryty „skarb” w lesie-gaju, za pomocą znaków umieszczonych na drzewach. Podobne zajęcia odbywały się również w okresie zimowym. Pamiętam, że podczas letniej zbiórki jeden harcerz, który miał już harcerski krzyż, zachował się źle i nie słuchał poleceń komendanta. Ten brak subordynacji spowodował, że komendant w obecności drużyny odebrał mu ten krzyż. Jego starszy brat prosił go, aby przeprosił komendanta, ale bez skutku. To przykre zdarzenie obserwował pan Józef Werschler, który mieszkał obok i przyglądał się naszej zbiórce z okna. Zapamiętałem, że powiedział, iż „jest świadkiem tego zajścia”. Wracając do defilady, to oprócz strzelców i harcerzy bardzo pięknie prezentowała się drużyna organizacji „SOKOŁA”, której członkowie ubrani byli w paradne mundury. W pierwszym szeregu „SOKOŁÓW” maszerował pan Józef Werschler, mój szkolny wychowawca. Z tego okresu zapamiętałem też defiladę w dniu 11 Listopada 1938 roku. Na święto przyjechała z Brzeżan kompania wojska. Udział wojska w podhajeckiej defiladzie dla nas chłopców było wielką frajdą. Kompania wojskowa prezentowała się wspaniale i zgromadzeni mieszkańcy miasta byli dumni z tych z żołnierzy. Tato w domu też pozytywnie wyrażał się o udziale wojska. Była też mowa o tym, że byłoby dobrze, aby wojsko stale stacjonowało w Podhajcach. Wszystkim uroczystościom państwowym towarzyszyła orkiestra miejscowej straży pożarnej, której członkami byli m.in. nasi sąsiedzi z Mazurów bracia Władysław i Stanisław Szelastowie.

       Do szkoły chodziłem z kolegami z naszej wioski: Marianem Lampartem, Dolkiem Kołodziejem, Edwardem i Zdzisławem Zarembami i starszymi od nas kolegami. W pierwszej i drugiej klasie moim wychowawcą był pan Skrzynkowski. W następnych latach chłopcy zostali przeniesieni do ukończonej drugiej części budynku szkolnego – była to szkoła męska. Od trzeciego roku nauki do początku szóstej klasy wychowawcą był pan Józef Werschler. W 1939 roku rozpocząłem naukę w 6. klasie. Nauczyciele byli ci sami. Pamiętam kilka nazwisk. Byli to panowie: Dobek- uczył śpiewu, Schneider – uczył przyrody, Kurzbauer i Borysiewicz. Dyrektorem szkoły był pan Szymon Teselski. Beztroskie lata polskich dzieci miały się w niedalekiej przyszłości dramatycznie pogorszyć. Nie tylko zresztą dzieci. W naszym domu od pewnego czasu prowadzone były przez dorosłych sąsiadów rozmowy o zbliżającej się wojnie z Niemcami. Nie mniej jednak początek roku szkolnego zapamiętałem z dwóch powodów. Po pierwsze dlatego, że byłem w 6. klasie i tato wspominał o gimnazjum w Brzeżanach, a po drugie, na dziedzińcu szkolnym byli zgromadzeni wszyscy uczniowie od pierwszej do siódmej klasy. Na maszcie zawieszono polską flagę. Do zebranych uczniów przemawiał dyrektor Teselski, który mówił też o tej fladze i o Polsce. Zwracając się bezpośrednio do nas szóstoklasistów powiedział, że za rok będziemy stali tam gdzie teraz jest 7 klasa. Tak to zapamiętałem. U nas na Podolu dużo mówiło się o wojnie. Ale w pierwszych dniach września nie było paniki. Gdy szedłem ze szkoły, to w oknach niektórych domów ustawione były odbiorniki radiowe i słychać było komunikaty, takie jak „koma 6 przeszedł” itp. W domu trwały jesienne prace gospodarcze.

      Jak każdego dnia września, tak i 18 poszedłem rano do szkoły w Podhajcach. Po skończonych lekcjach doszedłem do rynku i zauważyłem, że po obu stronach ulicy stoją ludzie. Przystanąłem także, nie zdając sobie sprawy z tego, co się dzieje i dlaczego ci ludzie stoją i na co czekają. Po chwili nadjechały samochody ciężarowe z sowieckimi żołnierzami. Było ich dużo i kierowały się stronę stacji kolejowej. Kiedy jednak przejeżdżały obok zebranych ludzi zauważyłem, że wielu z nich biła brawo. Byłem za mały, żeby wiedzieć kto i dlaczego tak się zachowuje. Z rozmowy, jaką prowadzili stojący obok mnie Polacy, zapamiętałem, że cieszą się Żydzi i Ukraińcy. O tym, co widziałem i słyszałem opowiedziałem ojcu. Dostrzegłem, że był przerażony. Powiedział „Boże, co z nami będzie!”.

       Mój kolega Marian Lampart opowiedział mi, co spotkało go w drodze ze szkoły do domu. W miejscu, gdzie łączą się drogi z Brzeżan i Litwinowa, zatrzymał ich patrol sowieckiego wojska. Kazali opróżnić torby z książkami i zeszytami. Wysypali je na ziemię. Jeden z patrolu, chyba jakiś „komandir” powiedział: że „to” już wam nie będzie potrzebne. Pytali też, czy w mieście jest dużo wojska. Dzień 18. września był ostatnim dniem polskiej szkoły w Podhajcach. Przez jakiś czas nie chodziłem do szkoły. Kiedy jednak tato kazał do niej iść to poszedłem Lekcje odbywały się w języku ukraińskim. Ja nie wszystko rozumiałem. I niechętnie do niej chodziłem. Nauczyciele nie mówili po polsku. Byli dla nas Polaków ludźmi obcymi. Była tylko jedna nauczycielka, która do 17 września uczyła w naszej szkole. Była to pani Czopowa. Ja jej nie znałem, ale starsi uczniowie tak. Uczyła geografii. Zastanawiałem się, dlaczego tylko ta jedna nauczycielka uczy w tej „nowej” szkole. Teraz wiem, że inni nauczyciele też jakiś czas uczyli po 17 września. Jednak tego faktu nie pamiętam. Do końca pobytu w Mazurach do tej szkoły chodziłem ja i młodszy o dwa lata brat.

 DEPORTACJA

    Od momentu najazdu i okupacji wschodnich terenów Rzeczypospolitej – 17 wrzesień 1939 roku – przez Związek Sowiecki, komuniści zaczęli wprowadzać swoje bolszewickie „porządki”. Następowały aresztowania Polaków, w tym nauczycieli. Represji nie uniknęli też inni polscy patrioci np. rolnicy.

     W 1940 roku była sroga zima. Niezwykle niskie temperatury i olbrzymie zaspy śnieżne. W taką mroźną zimową noc do wszystkich domów naszej wioski wtargnęli uzbrojeni oficerowie NKWD, żydowscy i ukraińscy pomocnicy. Dostaliśmy rozkaz „Sobirat’sia! Bystro!”. Działo się to 10 lutego 1940 roku. W tym dniu zakończyła się moja edukacja w tej szkole w Podhajcach. Wszyscy mieszkańcy Mazur zostali deportowani na Sybir. Wówczas NKWD deportowało w bezkresne obszary syberyjskiej tajgi ponad 300 tysięcy Polaków. Deportowany został również dyrektor szkoły Teselski, którego spotkaliśmy na stacji w Tarnopolu. Dokładniej spotkały się dwa eszelony towarowych wagonów stojące na sąsiednich torach. Przez maleńkie okienko mój tato zamienił kilka zdań z panem Teselskim, z którym się znał.

    Od tego czasu minęły 72 lata. Wspomnienia jednak pozostają. Wiele wspomnień wróciło, kiedy to po blisko 70 latach dane mi było dwukrotnie nawiedzić moje rodzinne strony – wioskę, która teraz nazywa się Holendry, w której nie ma ani jednego polskiego domu!, ruiny kościoła p.w. Świętej Trójcy, w którym byłem ochrzczony i do którego chodziłem na msze święte. Odwiedziłem też Podhajce. Tak jak przed wojną było miastem powiatowym, tak i teraz jest miastem tyle, że „rejonowym”. Bardzo trudno byłoby powiedzieć, że tętni ono życiem. Jest po prostu ubogo.

   Utworzone kilka lat temu w Oławie Towarzystwo Miłośników Ziemi Podhajeckiej czyni starania o odbudowę kościoła. Trzeba mieć nadzieję, że przy Bożej pomocy i ludzi dobrej woli da się to zrealizować.

                                                                       Rodrycjusz Bolesław Gerlach

 A.D. 2012