Z dziejów Lwowa i Kresów Południowo -Wschodnich
Iwo Werschler
(na podstawie przewodnika R. Chanasa i J. Czerwińskiego, Lwów, Wrocław 1992)
Kresami Południowo-Wschodnimi przyjęło się nazywać terytorium rozciągające się na południowy wschód od obecnej granicy Polski, obejmujące obszar przedwojennych województw stanisławowskiego i tarnopolskiego oraz wschodnią część lwowskiego. Największym miastem tak pojętych kresów jest Lwów, leżący w kotlinie źródłowej rzeczki Pełtwi, na europejskim dziale wodnym, w miejscu dużego obniżenia Roztocza, którędy od wieków przebiegały dogodne szlaki drożne ze wschodu na zachód.
We wczesnym średniowieczu terytorium Kresów było przedmiotem walk między rodzącymi się organizacjami państwowymi Polski i Rusi Kijowskiej. W XIII w, w dobie rozbicia dzielnicowego na Rusi powstało tu księstwo halicko-włodzimierskie, którego władca Daniel Romanowicz za zgodą papieża Innocentego IV został przez legata Opizona koronowany na króla w 1253 r. w Drohiczynie nad Bugiem. Związek księstwa halicko-włodzimierskiego z Rzymem nie trwał długo. Do zerwania przyczyniło się za-grożenie ze strony Tatarów, przeciwko którym Zachód nie mógł ofiarować Danielowi dostatecznego wsparcia. Danielowi przypisuje się założenie Lwowa, którego nazwa wzięła się od imienia syna książęcego – Lwa. Pierwszą wzmiankę o Lwowie przynosi kronika kijowska pod rokiem 1259. Daniel i Lew należeli do dynastii Romanowiczów, która wymarła w 1323 r. W latach następnych panował na Rusi Halickiej książę Jerzy II rodem z Mazowsza, który wyznaczył swym następcą króla polskiego Kazimierza Wielkiego. W latach 1340-1349 Kazimierz toczył walki o Ruś Halicką z Litwinami i Tatarami. Po odniesionym zwycięstwie zadbał o przyłączony do Królestwa Polskiego kraj, czego wyrazem stało się m.in. nadanie Lwowu prawa magdeburskiego. Odtąd Lwów zaczął rozwijać się pomyślnie. Jego mieszkańcy składali się z różnych narodowości, które zamieszkiwały odrębne dzielnice. Na uwagę zasługuje liczna gmina żydowska, która była największym skupiskiem wyznawców judaizmu w Polsce. Za Kazimierza Wielkiego ufundowane zostały we Lwowie katedry łacińska i ormiańska oraz cerkiew św. Jura. Wkrótce miasto otrzymało też cenne prawo składu rozszerzone przez króla Władysława III Warneńczyka. W latach 1372-1387 Ruś Halicka znajdowała się we władaniu księcia Władysława Opolczyka oraz Węgier. W 1387 r. królowa Jadwiga przyłączyła ten kraj ponownie do Polski, pod której panowaniem pozostawał nieprzerwanie do 1772 r.
Już od schyłku XIV w. leżący na ważnym szlaku handlowym Lwów rozwijał się doskonale. W początkach XV w. istniało tu 9 cechów, których liczba następnie rosła. W XVII w. cechy lwowskie zrzeszały rzemieślników 133 specjalności, co plasowało miasto na drugim miejscu w Polsce, po Gdańsku. Bogaty patrycjat Lwowa składał się początkowo głównie z Niemców, ale stopniowo przybywało Polaków, Ormian, Greków, Żydów, a nawet pojawili się Francuzi. Wśród ziemian dominowali Rusini ulegający stopniowo polonizacji. Po zajęciu przez Turków Osmańskich czarnomorskich portów Kilii i Akermanu, nastąpiło przejściowe załamanie się handlu wschodniego. Jednak wiek XVI przyniósł miastu i całemu województwu ruskiemu, którego było stolicą, wspaniały rozkwit. Z tego czasu pochodzą najpiękniejsze lwowskie zabytki, kościoły, domy, pomniki. Początki rozkwitu wiążą się z kulturą renesansową. W Dunajowie pod Lwowem już w XV w. powstał ośrodek myśli humanistycznej. Jego twórcą był poeta i mecenas kultury, późniejszy arcybiskup, Grzegorz z Sanoka. We Lwowie żyli i tworzyli poeci Szymon Szymonowic oraz Józef Zimorowic, który był ponadto historykiem i burmistrzem w czasie wojen kozackich.
Nadal liczną grupę etniczną stanowili we Lwowie Żydzi, którzy mieli tu dwie gminy. W XVII w. Lwów był największym skupiskiem Żydów w Polsce (25% ogółu mieszkańców). Dzielnica żydowska zajmowała południowo-wschodnią część miasta. Ośrodkiem życia religijnego stała się zbudowana w 1555r. wielka bóżnica – „Złota Róża”. We Lwowie też powstał jeden z najstarszych w Polsce cmentarzy żydowskich. Wpływową, chociaż nieliczną grupę stanowili Ormianie, którym dzielnicę miał wyznaczyć jeszcze kniaź Lew.
Lwów był także miastem wielu religii. W XVII w. na terenie województwa ruskiego trwał konflikt Kościoła katolickiego z Cerkwią prawosławną. Unię brzeską z 1596 r. uznał dopiero biskup Józef Szumlański w 1706 r.
Wiek XVII zapisał się w dziejach Lwowa i Kresów krwawymi zmaganiami z najeźdźcami. W latach 1648 i 1655 miasto przeżyło oblężenia Kozaków, Tatarów i Rosjan. Podczas drugiego z nich, Chmielnicki w zamian za odstąpienie od grodu zażądał wydania wszystkich Żydów, ale miasto odmówiło.
W 1656 r. miały miejsce w katedrze łacińskiej słynne śluby króla Jana Kazimierza, podczas których ogłosił on Matkę Bożą Królową Korony Polskiej.
Za zasługi położone w obronie Ojczyzny miasto Lwów zostało w 1658 r. podniesione do rangi stanu szlacheckiego. Pod koniec XVII w. odparło jeszcze Turków i Tatarów. Dopiero w czasie wojny północnej w 1704 r. do Lwowa wkroczyło wojsko szwedzkie Karola XII. Szwedzi splądrowali i ogołocili gród z ogromnego majątku gromadzonego przez pokolenia. Od ponad 300 lat był to pierwszy wypadek zajęcia Lwowa przez nieprzyjaciela!
Okres politycznego i wojskowego znaczenia zakończył się w 1772 r., gdy cała południowa część państwa polskiego, od Śląska na zachodzie po rzekę Zbrucz na wschodzie, została wcielona do Austrii na mocy traktatu I rozbioru. Pod zaborem austriackim aż po rok 1918 był Lwów stolicą Królestwa Galicji i Lodomerii, nowego kraju koronnego c. k. monarchii Habsburgów. W mieście rezydowali najpierw gubernatorzy, a później namiestnicy cesarscy. Do lat 60-tych XIX w. rząd wiedeński prowadził w Galicji politykę germanizacyjną. W miejsce istniejącej od 1661r. Akademii otwarto niemiecki uniwersytet. Jedyną, ale bardzo ważną placówką polskiej kultury stał się ufundowany w 1817r. Zakład Narodowy im. Ossolińskich (Ossolineum).
Jako stolica Galicji Lwów rozbudowywał się. W 1861 r. otrzymał połączenie kolejowe z Krakowem, a z czasem stał się ważnym węzłem komunikacyjnym. W 1842 r. wzniesiono gmach teatru zwanego od nazwiska fundatora „Skarbkowskim”, a w 1900r. ukończono budowę wspaniałego Teatru Wielkiego Opery i Baletu. W latach 1867-1873 Galicja otrzymała autonomię, a rządy przejęli konserwatyści polscy. We Lwowie maiły swoje siedziby Sejm Krajowy, Wydział Krajowy i Rada Szkolna Krajowa. Dzięki temu na przełomie stuleci Lwów przekształcił się w nowoczesne miasto o secesyjnej architekturze wzorowanej na stolicach Europy zachodniej.
W 1869 r. dla uczczenia 300 rocznicy Unii Lubelskiej, usypano na szczycie Wysokiego Zamku Kopiec Unii.
W 1893 r. wprowadzono w mieście elektryczne oświetlenie, a w roku następnym ruszył pierwszy tramwaj elektryczny (wcześniej niż w Poznaniu).
W tymże 1894 r. z okazji Powszechnej Wystawy Krajowej otwarto Panoramę Racławicką, imponujące dzieło Jana Styki, Wojciecha Kossaka i innych malarzy.
Początek XX stulecia zaznaczył się w Galicji ożywieniem polskiego ruchu niepodległościowego. W 1908 r. założono we Lwowie Związek Walki Czynnej, a w następnych latach powstawały liczne organizacje paramilitarne, których przywódcą stał się Józef Piłsudski. W czasie I wojny światowej wielu Kresowiaków walczyło w Legionach szykując się do odbudowy Ojczyzny. Do decydującej rozgrywki o własne państwo gotowali się pod koniec wojny także Ukraińcy. 1 listopada 1918 r. dokonali oni zbrojnego zamachu na Lwów, co spotkało się z kontrakcją polskich organizacji złożonych głównie z młodzieży (Orlęta). Dzięki odsieczy z Przemyśla obrona Lwowa zakończyła się wyparciem Ukraińców z miasta. Jednak wojna z Zachodnio-Ukraińską Republiką Ludową o Galicję Wschodnią ciągnęła się aż do lipca 1919 r., gdy Polacy wyparli Ukraińską Halicką Armię za Zbrucz. Radość z zakończenia listopadowych walk o Lwów zmącił pogrom Żydów, którzy nie zachowali się neutralnie. Zginęło ok. 40 osób, były straty materialne, a na Zachodzie oskarżono Polaków o antysemityzm.
Podczas ofensywy sowieckiej w 1920r. Lwów atakowała konna armia Budionnego. Miasto obroniło się znów dzięki bohaterstwu swej młodzieży, która złożyła hojną ofiarę krwi w bitwie pod Zadwórzem („Pol-skie Termopile”). W uznaniu zasług dla Ojczyzny Naczelnik Państwa Józef Piłsudski udekorował miasto Lwów Krzyżem Virtuti Militari V klasy.
W II Rzeczpospolitej na obszarze Kresów powstały wspomniane 3 województwa. Zostając stolicą jednego z nich Lwów utracił równocześnie swą dotychczasową pozycję. Oddał też swoje najlepsze siły pozbawionym polskich kadr miastom byłych zaborów pruskiego i rosyjskiego. Rozwijał się jednak nadal.
W 1921 r. zorganizowano pierwsze Międzynarodowe Targi Wschodnie, które odtąd aż po rok 1938 odbywały się zawsze we wrześniu. Nadal tętniło życie kulturalne i naukowe. Na początku lat 30-tych Lwów liczył 312 000 mieszkańców, z czego ok. 50% stanowili Polacy, ok. 32% Żydzi, a 16% Ukraińcy. We Lwowie znajdowały 3 metropolie kościelne katolickie obrządków łacińskiego, greckiego i ormiańskiego.
We wrześniu 1939 r. miasto przez 10 dni odpierało ataki Wehrmachtu i jako jedyne nie zostało przez Niemców zdobyte. Lwów złożył broń przed armią czerwoną. Sowieci jednak nie dotrzymali układu kapitulacyjnego i ok. 2 000 oficerów internowali w obozie w Starobielsku. Wiosną 1940r. zostali oni wymordowani pod Charkowem. Lwów wcielono do ZSRR. W 1941r. wybuchła wojna niemiecko-sowiecka. Przed opuszczeniem Lwowa NKWD wymordowało w więzieniach Brygidek, Łąckiego i na Zamarstynowie kilkuset więźniów różnych narodowości. Wkrótce do miasta wkroczyły oddziały niemieckie i ukraiński batalion pod dowództwem R. Szuchewycza. Rozpoczęły się krwawe pogromy Polaków i Żydów. W nocy z 3/4 lipca 1941 r. na Wzgórzach Wóleckich zamordowano kilkudziesięciu profesorów lwowskich wyższych uczelni. Następnie całą wschodnią Galicję włączono do Generalnego Gubernatorstwa. W drugiej połowie 1942 r. na Kresach rozpoczęła się krwawa akcja depolonizacyjna UPA. Tysiące bezbronnych Polaków ginęło podczas napadów na wsie i miasteczka. Tymczasem Niemcy tworzyli getta dla Żydów, których następnie mordowali w Bełżcu i innych miejscach. Zginęło ok. 180 000 Żydów lwowskich. W 1944 r. znów nadciągnęły wojska sowieckie. W ramach Akcji „Burza” lwowska AK przyczyniła się do wyparcia Niemców z miasta. Rosjanie nie zamierzali jednak oddać go Polsce. Na mocy konferencji jałtańskiej Lwów i Kresy pozostały w ZSRR. Lwów został siedzibą administracyjną obwodu w granicach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Po zakończeniu działań wojennych ogromna większość Polaków opuściła miasto i w ramach akcji „repatriacyjnej” wyjechała na zachód, do Polski. Pozostało około 20 000.
W lipcu 1990 r. utworzono państwo ukraińskie, w którego granicach znalazł się Lwów oraz całe Kresy Południowo-Wschodnie. Miasto Lwów liczy obecnie ok. 700 000 mieszkańców i jest ważnym centrum przemysłowym, handlowym i kulturalnym zachodniej Ukrainy. Nieliczni Polacy borykają się licznymi trudnościami, a często i szykanami. Mimo to nie ustają w pracy nad zachowaniem swej tożsamości narodowej. Życie religijne skupia się przy Katedrze i w kościele św. Antoniego, wydawana jest „Gazeta Lwowska” (założona w 1811 r.), nadawane są polskie audycje radiowe, działa Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej. Społeczność polska otacza w miarę swych sił opieką odbudowany Cmentarz Obrońców Lwowa straszliwie zdewastowany w czasach sowieckich. Zasługą tej społeczności jest ratowanie śladów polskiej przeszłości Lwowa. Jest to też zasługą tych Ukraińców, którzy w spuściźnie kulturowej Polski postrzegają wartości uniwersalne.